Sposób dziedziczenia
Polskie prawo wyszczególnia dwa sposoby dziedziczenia:
- dziedziczenie ustawowe,
- dziedziczenie testamentowe.
Jeśli chodzi o dziedziczenie testamentowe, zasady są proste. Prawo dziedziczenia mają osoby wymienione w testamencie spadkodawcy. Spadkodawca może rozrządzić majątkiem tylko w formie testamentu (art. 941 Kodeksu cywilnego). Jego ostatnia wola wyraża kto i ewentualnie w jakim udziale obejmie jego spadek. Jeżeli wszystkie wymienione w testamencie osoby wyrażą zgodę na dziedziczenie, a sam testament okaże się ważny, dziedziczenie spadku odbędzie się w sposób w nim opisany – pamiętajmy bowiem, że w polskim prawie testament jest nadrzędny nad zasadami dziedziczenia zawartymi w Kodeksie cywilnym. Tyle, że w polskiej rzeczywistości dziedziczenie testamentowe nie jest wciąż powszechne (mimo iż prawo spadkowe przewiduje rożne formy testamentu).
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe to dziedziczenie na zasadach ogólnych, opisanych w Kodeksie cywilnym. Określa ono komu i w jakim udziale należy się spadek po zmarłym. Zasady dziedziczenia ustawowego stosuje się w przypadku, gdy:
- zmarły nie zostawił testamentu (art. 926§2 kc),
- jego testament okaże się nieważny (art. 945 kc),
- osoby wskazane w testamencie nie chcą bądź nie mogą objąć spadku (art. 926§2 kc),
- w przypadku jednego lub kilku spadkobierców testamentowych zaszła tak zwana niegodność dziedziczenia (art. 928 kc).
Siłą rzeczy w każdym z tych przypadków nie doszło do całkowitego lub częściowego przekazania majątku zgodnie z wolą wyrażoną w napisanym testamencie. Majątek (rozumiany jako ogół praw i obowiązków) jednak po zmarłym pozostał i coś z nim zrobić należy. W tym miejscu sięgnąć należy po Kodeks cywilny z zasadami dziedziczenia ustawowego.
Co ważne, dziedziczenie ustawowe stosować można do całości spadku albo też tylko jego części. Przypadek drugi dotyczy sytuacji, gdy przykładowo jeden ze spadkobierców, któremu spadkodawca zapisał w testamencie jedną czwartą majątku, odmówi przyjęcia spadku. Wówczas co do czwartej części majątku stosuje się zasady dziedziczenia ustawowego.
Zatem dziedziczenie ustawowe do części spadku (art. 926§3 kc) występuje gdy:
- spadkodawca nie powołał nikogo do tej części spadku,
- powołane przez spadkodawcę osoby nie chcą bądź nie mogą dziedziczyć.
Zasady dziedziczenia
Sposoby i zasady dziedziczenia ustawowego zapisane w Kodeksie cywilnym określają bardzo precyzyjnie krąg osób dziedziczących po zmarłym, kolejność ich powoływania do spadku, a także należne udziały. Prawo zastępuje w tym przypadku wolę zmarłego domniemując, że nie zostawiając testamentu wyraził on milcząco zgodę na taki podział spadku, jaki przewiduje Kodeks cywilny.
Kolejność dziedziczenia
Zasady dziedziczenia ustawowego zakładają, że w pierwszej kolejności spadek po zmarłym obejmują w równych częściach jego dzieci oraz współmałżonek. Jest to tzw. pierwsza grupa spadkobierców ustawowych. A zatem, jeśli zmarły miał na przykład dwoje dzieci i żonę, na każde z nich przypada jedna trzecia spadku. Należy jednak pamiętać, że zasady dziedziczenia ustawowego zabezpieczają interes małżonka w większym stopniu w ten sposób, że jego udział w spadku nie może być mniejszy niż jedna czwarta (art. 931§1kc). Ma to znaczenie w sytuacji, gdy małżeństwo miało przynajmniej 4 dzieci. Wówczas żona otrzymuje gwarantowaną jedną czwartą, a czwórka dzieci dzieli się po równo pozostałą częścią (trzy czwarte) majątku.
Dodajmy, że spadkobiercą może być dziecko, które nie narodziło się jeszcze w dniu śmierci spadkodawcy, ale już było poczęte i urodziło się żywe (art. 927§2 kc).
Kto dziedziczy spadek?
Nierzadko zdarza się, że jedna z osób uprawnionych w pierwszej kolejności do objęcia spadku umiera przed spadkodawcą. W sytuacji gdy nie żyje współmałżonek, zasady dziedziczenia ustawowego pozostają proste – całość dziedziczą w częściach równych dzieci. Sytuacja zmienia się, gdy dnia śmierci ojca lub matki nie dożywa jedno z jego dzieci. W takim przypadku przypadający na to dziecko udział dzielony jest między jego potomstwo (czyli wnuki zmarłego) lub dalszych zstępnych (art. 931§2 kc).
Zilustrujmy to przykładem. Zmarły miał żonę i syna, drugi zaś jego syn nie żył już od kilku lat, przed śmiercią zdążywszy jednak spłodzić dwie córki. W takiej sytuacji żona i pierwszy syn spadkodawcy otrzymają po jednej trzeciej majątku, zaś udział przypadający na drugiego, zmarłego syna, otrzymają jego córki (wnuczki spadkodawcy), dzieląc się nim po równo (de facto każda dostanie więc po jednej szóstej spadku).
Dziedziczenie spadku gdy zmarły nie miał dzieci
Sytuacja jeszcze bardziej zmienia się, gdy zmarły nie miał dzieci, siłą rzeczy nie miał więc też innych zstępnych – wnuków, prawnuków. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 932§1 kc, do spadku w powoływani są współmałżonek (w jednej drugiej) oraz rodzice zmarłego (każde z nich w jednej czwartej).
Jeśli nie żyje współmałżonek, oboje rodzice dziedziczą w dwóch równych częściach. Ale należy podkreślić, iż musi nastąpić tu całkowity brak zstępnych i współmałżonka (art. 932§3 kc).
Zgodnie z art. 932§4 kc, jeśli w chwili otwarcia spadku nie żyje jedno z rodziców, wówczas jego udział przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy (w równych częściach). Jeżeli zaś nie żyje którekolwiek z rodzeństwa, przypadający na nie udział jest dzielony między jego potomstwo (czyli siostrzeńców/bratanków spadkodawcy).
Ważne: udział spadkowy małżonka, który dziedziczy z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi tego rodzeństwa, zawsze wynosi połowę spadku!
Prawo dziedziczenia
Nabycie spadku na drodze dziedziczenia ustawowego następuje w dniu otwarcia spadku, to jest w chwili śmierci spadkodawcy. Mimo tego konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego.
Wyróżniamy 2 możliwości:
- w sądzie właściwym z uwagi na ostatnie zwykłe miejsce pobytu zmarłego – sąd wydaje wtedy postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku,
- w kancelarii notarialnej – notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, który ujawnia w Rejestrze Poświadczeń Dziedziczenia.
Bez sądowego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bądź aktu poświadczenia dziedziczenia nie sprzedamy odziedziczonego mieszkania czy samochodu, nie staniemy się udziałowcem zapisanej nam spółki.
W ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedzieliśmy się, że zostaliśmy spadkobiercami (w praktyce sądy liczą 6 miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy), powinniśmy złożyć oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku w całości. Nie wypełnienie tego obowiązku będzie skutkować domniemaniem, że spadek przyjęliśmy w całości, zmiany przepisów prawa cywilnego w 2015 r. wprowadziły zasadę przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza w sytuacji uchybienia 6-miesięcznemu terminowi (art.1015 Kodeksu cywilnego).
Spadek z dobrodziejstwem inwentarza
Spadek to zarówno prawa, jak i obowiązki. W tym obwiązek spłaty pozostawionych kredytów, długów. W przeszłości niejednokrotnie spadkobiercy otrzymywali po rodzicach czy małżonkach długi wielokrotnie przewyższające możliwości finansowe. Od 2015 roku prawo w większym stopniu chroni spadkobierców, którzy nie odrzucili spadku. Spadkobiercy, którzy nie zdążyli złożyć oświadczenia o odrzuceniu spadku w ciągu 6 miesięcy od dnia, kiedy dowiedzieli się o dziedziczeniu, przyjmują z mocy ustawy spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, iż za długi odpowiada się jedynie do wysokości odziedziczonych aktywów, chyba że ktoś zdecyduje się przyjąć spadek w całości, a nie z tak zwanym dobrodziejstwem inwentarza.
Konsultacja merytoryczna prawnik Jolanta Woźniak
Czytaj także: