Pamiętać należy, że automatyczne przejęcie spadku w dniu otwarcia spadku nie upoważnia spadkobierców do rozporządzania wszystkimi składnikami majątku, na przykład nieruchomościami. Dlatego konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego, potwierdzającego prawo do spadku.
Prawo spadkowe
Zgodnie z art. 922 Kodeksu cywilnego spadek to ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci i przechodzących na jego następców prawnych w drodze dziedziczenia. W Polsce spadek można objąć na drodze dziedziczenia testamentowego albo ustawowego (art. 926 §1 kc).
Prawo cywilne w zakresie regulacji postępowań spadkowych stanowi, że jeśli spadkodawca nie sporządził testamentu lub żadna z osób, które powołał nie chce lub nie może być spadkobiercą, całość spadku podlega dziedziczeniu ustawowemu, czyli wedle przepisów Kodeksu cywilnego obowiązujących w dniu tak zwanego otwarcia spadku, czyli de facto – w dniu śmierci spadkodawcy (art. 924 kc)..
Natomiast jeżeli testament został spisany, ma on w polskim systemie prawnym charakter nadrzędny nad zasadami dziedziczenia ustawowego. W testamencie to spadkodawca określa kogo i w jakiej części chce po swojej śmierci obdarować majątkiem. Na podstawie testamentu spadek mogą otrzymać osoby spoza rodziny, a nawet zupełnie obce spadkodawcy, jeśli tylko testament nie jest obciążony wadami prawnymi.
Ważne: w prawie polskim rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez testament (art. 941 kc). Ale dokument ten może mieć różne formy, ściśle określone w Kodeksie cywilnym.
Nabycie i otwarcie spadku
Kiedy następuje nabycie spadku? Jeżeli mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym, sprawa jest jednoznaczna. Jego nabycie następuje w świetle prawa spadkowego w momencie otwarcia spadku (art. 925 kc). Moment ten zaś tożsamy jest z chwilą śmierci spadkodawcy. Należy pamiętać, iż krąg spadkobierców może potwierdzić:
- postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku lub
- akt poświadczenia dziedziczenia, sporządzony u notariusza.
Nie należy mylić pojęcia otwarcia spadku z otwarciem testamentu, które jest odczytaniem woli zmarłego, już po jego śmierci.
Spadek – kolejność dziedziczenia
Ponieważ testament wciąż nie jest w Polsce bardzo powszechny, zatrzymajmy się teraz na zasadach dziedziczenia ustawowego. Kiedy, komu i w jakiej części należy się spadek?
Kodeks cywilny stanowi, że w pierwszej kolejności do spadku powoływane są dzieci spadkodawcy a także jego małżonek (art. 931 kc). Wszyscy oni dziedziczą spadek w częściach równych, przy czym część przypadająca na małżonka nie może być mniejsza niż jedna czwarta, z którego to przywileju w praktyce małżonek korzysta w przypadku przynajmniej czworga potomstwa. Co ciekawe, spadkobiercą może być dziecko, które jeszcze się nie narodziło, ale już zostało poczęte.
Ważne: w myśl art. 940 kc, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka (a żądanie to było uzasadnione), taki współmałżonek jest wyłączony od dziedziczenia! Jednak to wyłączenie następuje tylko na mocy orzeczenia sądu, a żądanie takie może wytoczyć każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych.
Dziedziczenie spadku
Jeżeli dziecko spadkodawcy zmarło przed rodzicami, czyli nie żyje w momencie otwarcia spadku, wówczas jego udział spadkowy dzielony jest w częściach równych pomiędzy jego dzieci (czyli wnuki spadkodawcy), zgodnie z zasadą określoną w art. 931 §2 Kodeksu cywilnego.
Jeżeli spadkodawca nie miał zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków), do spadku powoływani są jego małżonek oraz rodzice – matka i ojciec otrzymują po jednej czwartej. Jeżeli w takiej sytuacji jedno z rodziców nie dożyło dnia otwarcia spadku, przypadający na niego udział przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy. Takich niuansów jest znacznie więcej, szczegóły należy sprawdzić w Kodeksie Cywilnym. Kwestie dziedziczenia ustawowego regulują artykuły od 931 do 940. Przepisy te są na tyle jasno sprecyzowane w dziale o dziedziczeniu ustawowym, że każdy potencjalny spadkobierca może bez problemu poznać i w pełni zrozumieć zasady tego typu dziedziczenia.
Sprawy spadkowe
Zapewne wiele osób zdziwi się słysząc, że nabycie spadku następuje w momencie otwarcia spadku, a więc w chwili śmierci spadkodawcy. A sprawa spadkowa? Tu właśnie należy przeprowadzić rozróżnienie. O ile nabycie spadku jest automatyczne w opisanym wyżej momencie, o tyle pozostaje jeszcze kwestia rozporządzania przedmiotami wchodzącymi w skład spadku. Aby było to możliwe, konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego:
- w sądzie – który wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku,
- w kancelarii notarialnej (jest to możliwe od 2001 r.) – notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia i ujawnia go w Rejestrze Aktów Poświadczenia Dziedziczenia.
Chodzi tutaj między innymi o:
- nieruchomości – bez sądowego postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub notarialnego poświadczenia dziedziczenia, nie da się zmienić wpisów w księdze wieczystej ani rejestrze gruntów i budynków, czyli nie można nieruchomości na przykład sprzedać;
- samochody – postanowienie bądź akt poświadczenia dziedziczenia potrzebne są do zmian w dowodzie rejestracyjnym i karcie pojazdu, bez tego nie sprzedamy auta;
- udziały w spółce – zmian w KRS także nie dokona się bez postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub dokumentu od notariusza.
Formalności przy sprawie spadkowej
Aby przeprowadzić sprawę spadkową, do właściwego sądu rejonowego należy złożyć pisemny wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, podpisany przez przynajmniej jednego spadkobiercę. Sądem właściwym jest wyłącznie sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy (art. 628 Kodeksu postępowania cywilnego). Do wniosku należy załączyć:
- akt zgonu spadkodawcy,
- akty urodzenia potencjalnych spadkobierców ustawowych i inne dokumenty, potwierdzające ich tożsamość (np. akty zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety, potwierdzające tym samym zmianę nazwiska),
- potwierdzenie uiszczenia wpisu sądowego.
Wniosek składamy w tylu kopiach, ile osób uczestniczy w sprawie spadkowej. Wzory wniosków, wraz z wykazem potrzebnych dokumentów, dostępne są na stronach internetowych poszczególnych sądów rejonowych.
Przyjęcie spadku
Każdy spadkobiorca powinien w ciągu 6 miesięcy od momentu powzięcia wiedzy o tytule swego powołania (najczęściej jest informacja o zgonie spadkodawcy), złożyć oświadczenie o tym, czy spadek przyjmuje w całości, czy też nie. Dlaczego spadkobierca miałby odmówić przyjęcia spadku? Dlatego, że spadek to nie tylko majątek i rozmaite prawa spadkodawcy, ale także rozmaite jego zobowiązania, takie jak kredyty, pożyczki, długi.
Spadek można przyjąć w 2 formach:
- przyjęcie proste – bez ograniczeń odpowiedzialności za długi,
- przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza – kiedy odpowiedzialność za długi nie może przekroczyć wartości przyjętego spadku.
Spadek można również odrzucić. Ale nie złożenie we wspomnianym wyżej terminie 6 miesięcy oświadczenia o odrzuceniu powoduje przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (ta możliwość pojawiła się po zmianach Kodeksu cywilnego w 2015 r.).
Do 2015 roku skala dramatów bywała wielka, bo tak zwani bierni spadkobiercy, którzy nie złożyli oświadczenia, z automatu byli traktowani jako przyjmujący spadek w całości i tym samym odpowiadający za długi w pełnej wysokości. Wielokroć okazywało się, że członkowie najbliższej rodziny byli „obdarowywani” przez zmarłego ojca czy męża długami znacznie przekraczającymi jego majątek, tylko dlatego, że z niewiedzy, nieznajomości prawa, nie złożyli w stosownym czasie oświadczenia.
Spadek z dobrodziejstwem inwentarza
W 2015 roku w życie weszła nowelizacja prawa spadkowego. Zakłada ona dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza. Mówiąc inaczej, bierny spadkobierca odpowiada teraz za długi spadkodawcy wyłącznie do wysokości pozostawionych mu aktywów. Wcześniejsze uregulowania zakładały, iż brak oświadczenia o odrzuceniu spadku skutkuje przyjęciem spadku w całości, nawet z długami. Prawo zaczęło chronić potencjalnych spadkobierców, a zmiana w październiku 2015 r. uchyliła negatywne konsekwencje „przegapienia” 6-miesięcznego terminu (art. 1015 kc).
Konsultacja merytoryczna prawnik Jolanta Woźniak
Zobacz też:
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku – jak napisać?
Odrzucenie spadku – u notariusza czy w sądzie? Sposoby i terminy
Podział majątku (spadku) – po śmierci rodziców, małżonka
Dziedziczenie długów – zasady. Jak nie spłacać rodzinnych długów?
Podatek od spadku – wysokość, zasady. Jak obliczyć?
