Co to jest zegar biologiczny?
Zegar biologiczny zwany jest wewnętrznym oscylatorem. To mechanizm ośrodkowego układu nerwowego, który umożliwia żywym organizmom funkcjonowanie według określonego rytmu dobowego i stały pomiar czasu, niezależnie od zmian w środowisku zewnętrznym. Zegar biologiczny jest mechanizm endogennym, wewnętrznym, który jednakże wymaga wcześniejszego „zaprogramowania” za pomocą dawki informacji otrzymywanych ze środowiska zewnętrznego.
Mówiąc obrazowo: za sprawą wewnętrznego zegara biologicznego człowiek będzie w stanie funkcjonować wedle określonego rytmu, nawet jeśli przez kilka dni zostanie pozbawiony dostępu do bodźców zewnętrznych (np. światła dziennego). Stanie się tak pod warunkiem, że wcześniej miał do czynienia z naturalnym rytmem środowiskowym (np. z następstwem dnia i nocy) i wyuczył się funkcjonować wedle określonego schematu.
Zegar biologiczny człowieka
Gdzie się znajduje zegar biologiczny człowieka? U ssaków, w tym u człowieka, zegar biologiczny znajduje się w mózgu - w tak zwanych jądrach nadskrzyżowanych, w przedniej części podwzgórza (które współpracują z szyszynką i siatkówką). Jego działanie koordynuje wydzielanie się melatoniny. Zegar biologiczny człowieka reguluje procesy fizjologiczne, biochemiczne i behawioralne. Odpowiada za:
- sen,
- wahania poziomu hormonów w ciągu dnia,
- ciśnienie krwi,
- temperaturę ciała,
- tempo podziału komórek,
- apetyt,
- nastrój.
Rytmy biologiczne
Zegar biologiczny reguluje więc dobowy rytm biologiczny. Najczęściej mówiąc o rytmie biologicznym mamy do czynienia właśnie z rytmem dobowym, związanym z ruchem ziemi wokół słońca, którego konsekwencją jest następowanie po sobie dnia i nocy. Ale jest też rytm biologiczny roczny, związany z obiegiem naszej planety wokół słońca, który implikuje występowanie po sobie poszczególnych sezonów, pór roku, miesięcy, dni.
Roczny rytm biologiczny u zwierząt odpowiada między innymi za takie zjawiska jak sezonowe migracje (klasyczny odlot ptaków do „ciepłych krajów” na zimę albo zapadanie niedźwiedzia w sen zimowy). Miesięczny rytm biologiczny sprawia – jeśli jest niezachwiany - że kobieta raz w miesiącu dostaje okres. Natomiast dobowy rytm biologiczny wyznacza głównie fazy snu i czuwania (aktywności), aczkolwiek ograniczenie się do tego aspektu byłoby zbyt dalekim uproszczeniem.
Zegar biologiczny narządów
Zegar biologiczny w ciągu 24-godzinej doby dostosowuje aktywność organizmu do pory dnia. Tak jak wspomnieliśmy, zegar biologiczny reguluje między innymi poziom hormonów. Również w tym miejscu posłużmy się prostym przykładem. Ranek to pora, kiedy hormony, zwłaszcza płciowe i zwłaszcza u mężczyzn, osiągają najwyższy poziom. To dlatego panowie zazwyczaj w naturalny sposób mają największą ochotę na seks o poranku. Z kolei około godziny 21 – i tu wracamy do snu - organizm zaczyna wytwarzać melatoninę, zwaną hormonem snu. Również o tej porze powinno się zaprzestać jedzenia – do rana praktycznie nie zostanie ono spalone i odłoży się w postaci tłuszczu.
To oczywiście tylko kilka przykładów działania wewnętrznego zegara biologicznego, na opisanie wszystkich należałby poświęć obszerną publikację książkową.
Chronobiologia
Zagadnienia związane z zegarem biologicznym i rytmami biologicznymi są coraz lepiej poznane, czego dowodem choćby tegoroczny Nobel. Nauka, która zajmuje się rytmami biologicznymi to chronobiologia. Co ciekawe, odkrycia z zakresu chronobiologii wykorzystuje się często w medycynie. Tak zwana chronoterapia bazuje na wiedzy, że określone leki lub inne substancje mają zwiększone lub osłabione działanie w określonych fazach rytmu biologicznego.
Jak przestawić zegar biologiczny?
Jak wspomnieliśmy, zegar biologiczny jest w stanie zapewnić człowiekowi sprawne funkcjonowanie w rytmie dobowym, o ile został wcześniej zaprogramowany i nastawiony. Najczęściej z rozregulowaniem zegara biologicznego mamy do czynienia w czasie dalekich podróży samolotem, kiedy z szybkim tempie przekraczamy strefy czasowe. Bodźce zewnętrzne dostarczane do organizmu po wylądowaniu w Nowy Jorku (np. wciąż jest noc, choć w Polsce już dzień) powodują zły nastrój, problem z funkcjonowaniem w ciągu dnia i kłopot z zaśnięciem wieczorem.
Jak przestawić zegar biologiczny w takiej sytuacji? Po prostu – trzeba poczekać, mechanizm nastawi się sam, ale zajmie mu to kila dni. To właśnie jest jeden z powodów, dla których na przykład drużyny piłkarskie, mając do rozegrania ważny mecz na innej półkuli, udają się na miejsce wcześniej, niż wymagają tego uwarunkowania czysto sportowe. To dlatego też osoby, które często pokonują długie dystanse samolotem i nie mają kilku dni na wyregulowanie zegara biologicznego, częściej chorują, są apatyczne, a przede wszystkim – ciepią na bezsenność.
Rytm biologiczny
Jeżeli chodzi o rozregulowanie zegara biologicznego w sytuacjach bardziej przyziemnych, w życiu codziennym, rady są stosunkowo proste. Należy… uregulować swoje życie. Zasypiać o stałej porze, korzystać z budzika, jeść regularne posiłki. Jedną z czynności, które zaburzają działanie zegara biologicznego jest praca w systemie zmianowym. Szczególnie zabójcza, jeśli godziny pracy zmieniają się co jeden, dwa dni. Jeśli tylko możemy – dla własnego zdrowia fizycznego i psychicznego, jeśli to możliwe, zmieńmy taką pracę na bardziej regularną.
Zobacz:
Gerontologia – przyczyny i procesy starzenia się
Klub seniora – czy warto? Kluby emerytów w Polsce
Zasiłek pielęgnacyjny – informacje o świadczeniu. Wniosek
Zawieszenie emerytury, zmniejszenie emerytury – informacje
