Ubezwłasnowolnienie osoby starszej
Każdy po uzyskaniu pełnoletniości, co do zasady posiada pełną zdolność do czynności prawnych (art. 11 Kodeksu cywilnego). W praktyce oznacza to, iż osoba taka może zawierać umowy, rozporządzać swoimi finansami i samodzielnie podejmować wszelkie decyzje w bieżącym funkcjonowaniu. Czasem jednak choroba psychiczna czy też inne zaburzenie psychiczne znacznie ograniczają taką możliwość i skutkują podejmowaniem decyzji niekorzystnych dla samego zainteresowanego. Wtedy bardzo pomocną jest instytucja prawa cywilnego, jaką jest ubezwłasnowolnienie.
Choć zwrot ten w potocznym rozumieniu brzmi ten zwrot nieco okrutnie, w rzeczywistości ubezwłasnowolnienie osoby starszej traktowane powinno być – co do zasady – jako wyraz troski o wspólne, rodzinne interesy, a także dobrostan seniora.
Dużą rolę w tej kwestii musi odegrać mądrość składu sędziowskiego orzekającego o ubezwłasnowolnieniu osoby starszej, a także intencje i zaangażowanie wyznaczonego przez sąd opiekuna prawnego osoby starszej, poddanej ubezwłasnowolnieniu. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego w rozdziale 2 (art. 544 i następne) całkowicie zostały poświęcone instytucji ubezwłasnowolnienia, aby zapobiec naruszeniom i działaniom na niekorzyść np. osób starszych.
Ze względu na stan zdrowia
Ubezwłasnowolnienie osoby starszej może być jedynym wyjściem, kiedy stan jej zdrowia (w szczególności mamy tu na myśli zdrowie psychiczne) zaczyna stanowić zagrożenie dla interesów jej własnych oraz interesów rodzinnych. Dobrym przykładem może być rozporządzanie domowym budżetem, czy szerzej – rodzinnym majątkiem – przez osobę dotkniętą chorobą Alzheimera czy demencją starczą.
Mówimy tu o sytuacjach codziennych, takich jak dokonywanie zakupów czy opłacanie rachunków, niecodziennych – jak zaciąganie kredytów i pożyczek oraz wyjątkowych – jak spisywanie testamentu. Łatwo sobie wyobrazić, jakie skutki może mieć otwarcie drzwi pozbawionemu skrupułów doradcy finansowemu, przez osobę, która nie jest w stanie zrozumieć konsekwencji swojego działania. Albo podsunięcie kartki przez przebiegłą sąsiadkę, z prośbą o spisanie ostatniej woli.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie osoby starszej
Zgodnie z art. 545 Kodeksu postępowania cywilnego wniosek o ubezwłasnowolnienie mogą złożyć jedynie osoby z jej najbliższego kręgu rodzinnego, a więc:
- małżonek,
- krewni w linii prostej – np. dzieci, rodzice, dziadkowie,
- rodzeństwo,
- przedstawiciel ustawowy (jeśli taki został już powołany).
Ważne: jeśli osoba ma ustanowionego przedstawiciela ustawowego to krewni tej osoby nie mogą zgłaszać wniosku o ubezwłasnowolnienie (art. 545§2 kpc).
Wniosek składa się do właściwego sądu okręgowego miejsca zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy. W myśl art. 544 kpc w przypadku braku miejsca zamieszkania, właściwym jest sąd miejsca jej pobytu (np. osoby przebywające w Domach Seniora). Należy pamiętać, że małżonek osoby, której dotyczy wniosek, będzie brał udział w postępowaniu przed sądem, niezależnie od tego, czy to on składał wniosek, czy nie.
Wzór wniosku o ubezwłasnowolnienie
Wzór wniosku o ubezwłasnowolnienie znajdziemy na stronach internetowych sądów. Jest on banalnie prosty. Wniosek adresujemy do sądu okręgowego, podajemy w nim również dokładne dane osobowe wnioskodawcy oraz tzw. uczestnika, czyli osoby, którą chcemy ubezwłasnowolnić. Całość powinna nosić tytuł: „Wniosek o ubezwłasnowolnienie”, z zaznaczeniem, czy chodzi o ubezwłasnowolnienie całkowite, czy częściowe.
We wniosku piszemy:
„Zwracam się z prośbą o ubezwłasnowolnienie całkowite/częściowe………………..(tu imię i nazwisko osoby, której dotyczy wniosek), z powodu…………………………………………… (tu wpisujemy uzasadnienie)”.
Uzasadnienie wniosku jest konieczne. Musi ono potwierdzać, iż ubezwłasnowolnienie jest korzystne dla danej osoby. Złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie osoby starszej w złej wierze lub lekkomyślnie podlega karze grzywny i nie wywoła skutków prawnych (art.545§ kpc).
Sprawa sądowa
Sprawa sądowa dotycząca ubezwłasnowolnienia osoby starszej odbywa, tak jak powiedzieliśmy, przed sądem okręgowym. Sąd obraduje w składzie trzyosobowym (3 sędziów zawodowych), zgodnie z art. 544§1 kpc). Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego szczegółowo określają, kto uczestnicy w sprawach o ubezwłasnowolnienie. Na sali sądowej powinien znajdować się małżonek osoby, której dotyczy sprawa. Przewidziany jest również udział prokuratora, mającego za zdanie pilnować interesów osoby, która ma być ubezwłasnowolniona.
Sąd może powoływać również biegłych, którzy będą orzekać o stanie zdrowia seniora, w szczególności zaś o stopniu jego samodzielności intelektualnej i zdolności do rozumienia znaczenia swoich czynów. Również organizacje pozarządowe mogą (np. udzielające pomocy niepełnosprawnym) mogą przyłączyć się do postępowania w każdym jego stadium (art. 546§3 kpc).
Konsekwencje ubezwłasnowolnienia
Ubezwłasnowolnienie osoby starszej sprawia, że czynności prawne przez nią dokonane, są nieważne. W Kodeksie cywilnym jest jednak od tej zasady wyjątek. „Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych” – czytamy w art. 14§2 kc. Przykładem takiej umowy może być dokonywanie codziennych zakupów.
Ubezwłasnowolnienie – całkowite albo częściowe
Ubezwłasnowolnienie może przybrać jedną z dwóch dostępnych w polskim prawie możliwości:
- całkowite,
- częściowe.
Co dokładnie oznaczają te terminy? Zerknijmy do Kodeksu cywilnego, który reguluje te kwestie.
Całkowite ubezwłasnowolnienie
W artykule 13 Kodeksu Cywilnego czytamy, że „osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”.
Kodeks cywilny precyzuje też, że „dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską” (art. 13§2 kpc). Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, opiekun musi wykonywać swoje obowiązki z należytą starannością, mając na względzie tylko i wyłącznie dobro ubezwłasnowolnionego (art. 154 ww. kodeksu). Ustawodawca poświęcił cały rozdział 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego kwestiom sprawowania opieki.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnienie może mieć też charakter częściowy. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczona zdolność do czynności prawnych (art.16§1 kc). Tu znów przesłanką jest choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, jednakże w stopniu, który nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz jedynie konieczność zapewnienie pomocy w prowadzeniu spraw takiej osoby. Dla ubezwłasnowolnionego częściowo ustanawia się kuratelę (art.16§2 kc). O ustanowieniu kurateli decyduje sąd opiekuńczy.
Ustanowienie opiekuna prawnego dla osoby starszej
Orzekając o ubezwłasnowolnieniu osoby starszej sąd ustanawia jednocześnie dla niej opiekuna prawnego. Na osobie tej spoczywać będą bardzo poważne obowiązki. Należy do nich między innymi:
- sporządzenie spisu majątku osoby ubezwłasnowolnionej i przedstawienie go sądowi,
- zarządzanie majątkiem seniora z obowiązkiem corocznego raportowania w tej materii do sądu.
Aby chronić interesy osoby starszej ubezwłasnowolnionej, sąd opiekuńczy sprawuje nadzór nad wykonywaniem tej opieki, zaznajamia się z bieżącą działalnością opiekuna, udziela mu wskazówek i poleceń (art. 165 i następne Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), wszystko dla dobra ubezwłasnowolnionego.
Opiekun prawny osoby starszej
W pierwszej kolejności, zgodnie z art. 176 ww. kodeksu sąd zwróci się do współmałżonka lub innych przedstawicieli najbliższej rodziny (ojca lub matki). Ale, wobec braku chętnych, opiekunem prawny osoby starszej może też zostać ktoś obcy, na przykład przedstawiciel organizacji pozarządowej. Sąd może przyznać takiej osobie wynagrodzenie, jeśli uzna, że zakres jego pracy jest znaczny.
Ważne: we wszelkich działaniach w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie, sąd zawsze ma wzgląd na dobro ubezwłasnowolnionego.
Autoryzacja merytoryczna prawnik Jolanta Woźniak
Czytaj też:
