Co to jest testament i do czego służy?
Testament, to inaczej ostatnia wola. Osoba sporządzająca testament rozporządza w nim majątkiem na wypadek swojej śmierci. Testament określa, kto, co i w jakiej części będzie dziedziczyć po zmarłym. W polskim prawie ustalenia testamentu są nadrzędne wobec zasad dziedziczenia ustawowego, zawartych w Kodeksie Cywilnym.
Zgodnie z art.941 Kodeksu cywilnego jedynie w testamencie można rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci. Oznacza to, iż tylko taka forma spisania ostatniej woli wywołuje skutki prawne czyli gwarantuje dziedziczenie majątku.
Dziedziczenie ustawowe zakłada, że spadek przechodzi na najbliższą rodzinę w określonym odgórnie porządku (w pierwszej kolejności dziedziczą małżonek oraz dzieci). Zasady dziedziczenia ustawowego są ściśle określone (narzucone) przez ustawodawcę. Testament może ten porządek burzyć, dopuszczając do dziedziczenia osoby spoza ustawowej kolejki, nawet obce. Trzeba jedynie pamiętać, że tacy spadkodawcy będą musieli zapłacić tak zwany zachowek osobom, które nie zostały uwzględnione w testamencie, a które dziedziczyć powinny na mocy Kodeksu cywilnego.
Testament, aby był ważny, może być sporządzony tylko przez jedną osobę. Nawet małżonkowie nie mogą spisać swojej woli w jednym dokumencie, bowiem prawo wklucza tzw. testamenty wspólne (art. 942 kc).
Testament - notarialny, holograficzny i allograficzny
Wyróżniamy kilka typów testamentu. Pierwszą grupę tworzą testamenty zwykłe. Zgodnie z art. 949 – 951 Kodeksu cywilnego zaliczamy do nich testament:
- notarialny, czyli jak sama nazwa wskazuje – testament sporządzony w formie notarialnej, w kancelarii notariusza;
- holograficzny, który sporządza spadkodawca osobiście, pismem odręcznym, to bardzo istotne – testament spisany na komputerze lub maszynie do pisania jest nieważny, pismo odręczne ma służyć do ewentualnej analizy grafologicznej, w razie prób podważenia testamentu, w sytuacji konfliktu między spadkobiercami, aby taki testament był ważny, musi być koniecznie podpisany i opatrzony datą;
- allograficzny to przekazanie ostatniej woli, w obecności przynajmniej dwóch świadków, przedstawicielowi jednej z władz publicznych: prezydentowi, burmistrzowi lub wójtowi, starości, marszałkowi województwa, sekretarzowi powiatu i gminy, albo kierownikowi urzędu stanu cywilnego, oświadczenia spadkodawcy spisywany jest protokół, z datą.
Drugą grupę stanowią testamenty szczególne. Zaliczamy do nich testament ustny, podróżny lub wojskowy. Szczegółowe zasady ich tworzenia określa Kodeks cywilny w art.. 952-954 kc.
Testament spisany u notariusza
Jeśli mielibyśmy polecać którąś z form ostatniej woli, będzie to testament notarialny. Przede wszystkim dlatego, że notariusz ma obowiązek dopełnić wszystkich formalności, które gwarantować będą ważność dokumentu. Ustawa Prawo o notariacie z 1991 r. szczegółowo określa obowiązki notariusza, które ma wykonywać „zgodnie z prawem i sumieniem” (art. 15 ww. ustawy).
Na notariuszu spoczywa zatem ustalenie, czy spadkodawca spisując testament ma pełnię praw do tej czynności, czy jest świadomy, czy działa zgodnie ze swoją wolą, czy nie jest do niczego i przez nikogo przymuszany. Rzetelne wywiązanie się z tego obowiązku minimalizuje ryzyko skutecznego podważenia testamentu.
Ile kosztuje testament u notariusza?
Kwestie wysokości opłat notarialnych reguluje Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek opłat notarialnych. Większych opłat niż te, określone prawem, nie może pobrać żaden notariusz. Koszt przygotowania testamentu notarialnego to zaledwie 50 złotych (§8 ww. rozporządzenia). Tyle wynosi maksymalna taksa notarialna za jego spisanie. Więcej zapłacimy jedynie zawierając w dokumencie zapis, polecenie lub pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku – w takiej sytuacji maksymalna taksa notarialna wynosi 150 złotych. U notariusza można jeszcze załatwić odwołanie testamentu, co kosztuje do 30 złotych.
Podważenie testamentu
Aby testament uznano za nieważny, trzeba wykazać, iż sporządzony jest niezgodnie z przepisami.
Podważenie testamentu notarialnego, jak powiedzieliśmy, będzie trudniejsze, niż zwykłego. Nie mniej, notariusz również jest tylko człowiekiem, a jego kontakt ze spadkobiercą jest ograniczony do wykonania zleconej czynności, więc i w tym przypadku zdarzają się błędy. Notariusz jest zobowiązany zadbać, aby osoby sporządzające testamenty były świadome i działały swobodnie, bez przymusu. Jednak zdarzają się przypadki w orzecznictwie sądowym, kiedy to testament notarialny uznany jest za nieważny.
Dlatego przyjrzyjmy się powodom, dla których podważenie testamentu przez jednego ze spadkobierców może być skuteczne, zarówno w przypadku testamentu notarialnego, jak i jego pozostałych form.
Jeżeli chodzi o testament holograficzny, przyczyną podważenia mogą być już same względy formalne – testament jest nieważny, jeśli nie został spisany pismem odręcznym, brakuje podpisu i daty (art. 949§1 kc). Nieważny jest też dokument spisany wspólnie np. przez małżonków. Pamiętajmy - testament zawsze musi być dokumentem indywidualnym (art. 942 kc). Ponieważ z reguły nie są one sporządzane przez prawników, łatwo w nich o błąd.
W przypadku testamentu allograficznego przyczyną podważenia może być np. niewłaściwy skład, który wysłucha ostatniej woli oraz inne błędy formalne, aczkolwiek tego typu nieprofesjonalne zdarzenia są coraz rzadsze (warunki sporządzenia określa tutaj art. 951 kc).
Stosunkowo najtrudniej o błąd formalny w przypadku testamentu notarialnego.
Natomiast w przypadku wszystkich typów testamentu zaistnieć mogą przesłanki merytoryczne, które sprawią, że będzie on nieważny i tak jak wspomnieliśmy, czasem nawet notariusz nie jest w stanie ich ustalić. Art. 945 Kodeksu cywilnego podaje przesłanki nieważności testamentu.
Kiedy testament jest nieważny?
W przypadku kiedy dokument powstał:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
Ważne: czas, jaki mamy na podważenie testamentu z ww. przyczyn to 3 lata od uzyskania informacji o przyczynie nieważności, nie dłużej jednak niż 10 lat od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy), zgodnie z art. 945 kc.
Wydziedziczenie w testamencie notarialnym
Testament jest dokumentem, w który można zapisać tak zwane wydziedziczenie. Wydziedziczenie nie jest pozbawieniem kogoś wprost prawa do majątku, nie jest też pominięciem kogoś w testamencie. Wydziedziczenie to pozbawienie kogoś praw do tzw. zachowku. Wydziedziczenie uprawnionego do zachowku może wystąpić tylko w następujących przypadkach (art. 1008 kc):
- postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się określonego w ww. przepisie umyślnego przestępstwa wobec spadkodawcy bądź jednej z najbliższych mu osób,
- uporczywie nie dopełnia wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
O co chodzi? Zachowek to rekompensata ekonomiczna dla osób, które pominięto w testamencie, a które powinny dziedziczyć w sposób ustawowy, na mocy Kodeksu Cywilnego, gdyby nie było testamentu. Jeśli spadkodawca nie chce, żeby wydziedziczony otrzymał zachowek od osób, które otrzymają po nim spadek, musi to zapisać w testamencie. Jest to warunek konieczny do wydziedziczenia (art. 1009 kc).
Wykonawca testamentu
Wspomnijmy jeszcze o funkcji wykonawcy testamentu (art. 986 Kodeksu cywilnego). Jest to osoba (lub osoby) wyznaczona przez spadkodawcę w testamencie, która zarządza majątkiem spadkowym, reguluje długi spadkowe, a na koniec przekazuje spadkobiercom majątek wedle wskazań zapisanych w ostatniej woli. Jest to funkcja odpowiedzialna, nie zawsze prosta i przyjemna. Zarządca testamentu może być pozwany przez inne osoby, w sprawach z zakresu zarządzania majątkiem spadkowym. Ktoś, kto nie chce pełnić tej funkcji, mimo iż został do tego wyznaczony, musi złożyć specjalne oświadczenie przed sądem lub notariuszem (art. 987 kc).
Autoryzacja merytoryczna prawnik Jolanta Woźniak
Czytaj też:
Dyspozycja na wypadek śmierci – informacje
Spadek – najważniejsze informacje. Jak nabyć spadek?
Dziedziczenie mieszkania – komunalne, spółdzielczo-własnościowe
Darowizna dla dziecka, wnuka – jak przekazać? Podatek
