Co oznacza wydziedziczenie?
Wydziedziczenie w testamencie, wbrew potocznie utartym schematom myślowym, nie oznacza pozbawienia kogoś prawa majątku – a przynajmniej – nie wprost. W świetle polskiego prawa to mechanizm pozbawienia prawa do zachowku. Jest to sytuacja, kiedy spadkodawca sporządził testament z pominięciem spadkobierców ustawowych (lub powołał do dziedziczenia tylko jednego z nich) i jednocześnie pozbawił prawa do zachowku konkretnego spadkobiercę ustawowego (lub kilku). Kodeks cywilny wyraźnie wskazuje przyczyny wydziedziczenia (art. 1008 kc). W tym zakresie spadkodawca nie ma dowolności i całkowitej swobody. Co to dokładnie znaczy?
Wydziedziczenie a zachowek
Zachowek to rodzaj rekompensaty ekonomicznej dla osób, które pomięto w testamencie, a które powinny dziedziczyć w sposób ustawowy, na mocy Kodeksu cywilnego, gdyby nie było testamentu. Zstępni, małżonkowie oraz rodzice spadkodawcy mogą domagać się wtedy połowy udziału spadkowego, który przypadałby im z tytułu dziedziczenia ustawowego (art. 991 Kodeksu cywilnego).
Zilustrujmy to przykładem. Spadkodawca ma żonę i dwoje dzieci: córkę i syna. Gdyby nie zostawił testamentu, zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego, każde z nich otrzymałoby po jednej trzeciej majątku. Jednak testament jest, a syn nie został uwzględniony w nim w ogóle. Wedle ostatniej woli, cały majątek został podzielony na pół między żonę i córkę.
Syn może w takiej sytuacji wystąpić wobec tej dwójki z roszczeniem o zachowek. Wysokość zachowku wynosi ½ udziału, który przypadałby na drodze dziedziczenia ustawowego (albo 2/3 jeżeli z roszczeniem występuje osoba trwale niezdolna do pracy lub niepełnoletnia).
Testament z wydziedziczeniem
Jest jednak możliwe, żeby osoby uwzględnione w testamencie nie musiały płacić zachowku osobie pominiętej. Temu właśnie służy instytucja wydziedziczenia.
Pozostając przy powyższym przykładzie - spadkodawca spisując testament, powinien zapisać, że dokonuje wydziedziczenia syna. Nie wystarczy jednak samo zawarcie tej woli w dokumencie. Podać należy konkretną przyczynę, która mieścić się musi w pewnym kanonie, opisanym w Kodeksie cywilnym.
Wydziedziczenie dziecka
Jak wydziedziczyć dziecko? Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Ważne: przyczyna wydziedziczenia musi jasno wynikać z treści testamentu (art. 1009 kc). W przeciwnym wypadku może być podważona i nieskuteczna.
Wzór testamentu z wydziedziczeniem
Dokonując wydziedziczenia w testamencie należy uzasadnić jego przyczynę względami spełniającymi warunki zawarte w artykule 1008 Kodeksu cywilnego, przy czym nie wystarczy samo wskazanie któregoś z trzech punktów art. 1008. Wydziedziczenie należy dodatkowo uzasadnić. Na przykład:
„Wydziedziczam mojego syna Jana, ponieważ od 8 lat nie interesował się moim zdrowiem, nie odwiedzał mnie, ani nie pomagał w chorobie, tym samym uporczywie nie dopełniał względem mnie obowiązków rodzinnych”.
Istotne jest tutaj słowo „uporczywie”, jako że tylko uporczywy, długotrwały charakter zaniedbania stanowi ważny, z punktu widzenia prawa.
Podobna sytuacja występuje, gdy spadkobierca dopuścił się wobec spadkodawcy umyślnego przestępstwa rażącej obrazy czci. Stwierdzenie „rażąca obraza czci” nie wymaga dla swego potwierdzenia żadnego orzeczenia, ale uprawniony do zachowku np. często publicznie ubliżał bądź oczerniał spadkodawcę.
Jak podważyć wydziedziczenie?
Podważenie całego testamentu
Najprościej jest podważyć cały testament. Pamiętajmy, że w świetle prawa (zgodnie z art. 945§1 kc) testament jest nieważny, kiedy został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli,
- pod wpływem błędu, jeśli zachodzi podejrzenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem owego błędu, nie sporządziłby testamentu o tej treści,
- pod wpływem groźby.
Testament w całości podważyć można też z przyczyn formalnych, np. kiedy nie został sporządzony pismem odręcznym, kiedy brak podpisu, daty itd. Testament sporządzony przez osobę nie posiadającą zdolności do czynności prawnych jest również nieważny.
Ważne: dział I w tytule III Kodeksu cywilnego określa szczegółowo zasady dziedziczenia testamentowego, aby uniknąć sytuacji podważenia testamentu.
Podważenie wydziedziczenia w testamencie
Jak podważyć wydziedziczenie w testamencie w inny sposób? Można odwołać się do punktów z artykułu 1008 kc, o których wspomnieliśmy wyżej. Podważenie wydziedziczenia będzie możliwe, jeśli brak jest uzasadnienia, lub uzasadnienie jest niezgodne z art. 1008 KC. Krótko mówiąc, należy wykazać, iż podana przez testatora przyczyna wydziedziczenia nie spełnia warunków określonych we wspomnianym art. 1008 kc. Można też próbować dowodzić, że wprawdzie uzasadnienie jest prawidłowe z punktu widzenia formalnego, jednak nieprawdą jest sama jego istota, czyli to co spadkodawca zarzuca wydziedziczonemu.
Odwołując się do powyższego przypadku, wydziedziczony syn może dowodzić, że nie jest prawdą, jakoby nie opiekował się ojcem od lat, ponieważ przyjeżdżał do niego raz na miesiąc, tak często, jak tylko pozwalała mu na to praca w innym kraju. Od oceny sądu będzie zależeć, jak zinterpretowane zostaną te fakty.
Ważne: spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeśli mu przebaczył (art. 1010§1 kc). Kodeks cywilny nie reguluje, w jakiej formie ma być dokonane przebaczenie. Pojawiają się opinie prawne, iż przebaczenie powinno być złożone w postaci oświadczenia woli, w sposób wyraźny. Niektórzy prawnicy twierdzą, iż przebaczenie może być złożone w sposób dorozumiały. Zawsze jednak będzie to podlegać ocenie sądu.
Autoryzacja merytoryczna prawnik Jolanta Woźniak
Przeczytaj też:
- Spadek – najważniejsze informacje. Jak nabyć spadek?
- Dziedziczenie długów – zasady. Jak nie spłacać rodzinnych długów?
- Spadek z dobrodziejstwem inwentarza – co warto o nim wiedzieć?
- Podatek od spadku – wysokość, zasady. Jak obliczyć?
- Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku – jak napisać?
- Odrzucenie spadku – u notariusza czy w sądzie? Sposoby i terminy