Szatan grzyb a borowik szatan
Szatan – ta nazwa budzi wśród grzybiarzy jednoznacznie złe skojarzenia. W rzeczywistości jednak narosło wokół szatana wiele nieporozumień i mitów, które w dowolny sposób mieszają się z faktami. Przede wszystkim wiedzieć należy, że pod zwyczajową nazwą szatan kryją się dwa zupełnie różne - choć pochodzące z jednej rodziny - grzyby.
- Borowik szatański (Rubroboletus satanas), silnie trujący, ale bardzo rzadki.
- Grzyb szatan, czyli goryczak żółciowy (Tylopilus felleus), niejadalny, niedobry w smaku, ale nietrujący; bardziej powszechny.
Oba „szatany” łączy to, że mylone są z różnymi odmianami borowika jadalnego, co stanowi poważne źródło obaw grzybiarzy polujących na prawdziwki. Co należy wiedzieć o tych grzybach, zanim wyruszymy do lasu? Jak wygląda grzyb szatan (goryczak), a jak borowik szatan?
Borowik szatan
Borowik szatan, a właściwie borowik szatański, bo tak brzmi jego prawidłowa nazwa, to grzyb szczególny i obrosły złą legendą. W rzeczywistości jest odrobinę mniej groźny, niż zwykło się uważać. Jest to grzyb trujący, aczkolwiek nie tak silnie, jak choćby muchomor sromotnikowy. I jest to grzyb, który może trafić omyłkowo na talerz, a to ze względu na fizyczne podobieństwo do jadalnego borowika ceglastoporego. Z drugiej jednak strony, liczba pomyłek nie może być duża, ponieważ borowik szatan występuje niezwykle rzadko, jest wręcz uznawany za zagrożony wyginięciem i z tego powodu objęty ochroną gatunkową. W Polsce w niewielkich ilościach spotykany jest wyłącznie na południu kraju, głównie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i Pogórzu Kaczawskim. Omyłkowe szatana w lasach centralnej i północnej Polski jest więc bardzo mało prawdopodobne.
Jak wygląda prawdziwek szatan?
Prawdziwek szatan ma duży kapelusz (5 do nawet 30 centymetrów u dojrzałych okazów) w kolorze szarym, z lekkim odcieniem żółtawym lub zielonkawym. Rurki (czyli widoczna od spodu „gąbka”) są intensywnie żółte, z wiekiem czerwienieją a na koniec brązowieją. Trzon jest potężny, bulwiasty, zwężający się ku górze i charakteryzuje się bardzo silnym czerwonym zabarwieniem (pod samym kapeluszem jest żółty). Podobnie wygląda borowik ceglastopory, który jest jadalny, i który jest poszukiwany przez grzybiarzy. Z drugiej jednak strony, mając odrobinę choćby doświadczenia, trudno jest borowika szatańskiego pomylić z borowikiem szlachetnym (aczkolwiek utarł się taki mit – o czym więcej za chwilę).
Zatrucie szatanem
Zatrucie borowikiem szatanem jest relatywnie ciężkie, a pierwsze jego objawy występują po około 2 godzinach od konsumpcji. Należą do nich:
- dolegliwości żołądkowo-jelitowe, w tym biegunka, wymioty, nudności;
- zaburzenia świadomości, halucynacje;
- porażenie, skurcze mięśni;
- zaburzenia ciśnienia tętniczego, ból głowy;
- zapaść.
W przypadku stwierdzenia tego typu objawów należy bezzwłocznie udać się do szpitala. Szczęśliwie w większości sytuacji pacjenci wychodzą z zatrucia tym grzybem obronną ręką, inaczej niż dzieje się w przypadku gatunków najsilniej toksycznych, takich jak wspomniany muchomor sromotnikowy.
Jak wygląda szatan – goryczak żółciowy?
Lęk przed pomyleniem silnie trującego borowika szatańskiego z borowikiem szlachetnym wynika najczęściej z nieporozumień odnośnie tego, jaki grzyb faktycznie kryje się pod pojęciem szatana. Do borowika szlachetnego podobny jest bowiem nie borowik szatański lecz goryczak żółciowy. Tak jak jadalne prawdziwki, grzyb ten ma jasno-brązowy kapelusz i trzon w kolorze zbliżonym do białego, pokryty wyraźną siateczką. Tym co odróżnia goryczaka go od grzybów jadalnych są:
- lekko różowe zabarwienie rurek (jednak bardzo bliskie barwie białej),
- gorzki smak, który można rozpoznać organoleptycznie, lekko liżąc spód grzyba lub nadgryzając jego brzeg.
Po nadgryzieniu szatana i stwierdzeniu ewidentnej goryczki, należy ów specjał wypluć. Głównie ze względu na nieprzyjemny smak. A czy również z uwagi na właściwości toksyczne?
Czy szatan jest trujący?
Szatan, czyli goryczak żółciowy jest uznawany za grzyb niejadalny. Jego silnie gorzki smak jest po prostu nieakceptowalny dla większości podniebień. Bez względu na sposób obróbki i przyrządzenia, z wyjątkową skutecznością psuje smak każdej potrawy. Nie oznacza to jednak, że szatan truje. W rzeczywistości bowiem nie stwierdzono występowania niepożądanych reakcji na kontakt z tym gatunkiem grzyba. Można więc uznać, że lęk przed szatanem (goryczakiem) powodowany jest błędnym utożsamieniem go z trującym borowikiem szatańskim.