Prawo do zachowku
Co to jest zachowek? Prawo do zachowku, czyli swego rodzaju rekompensaty ekonomicznej, mają osoby, które w sposób ustawowy powinny dziedziczyć po zmarłym, a nie dziedziczą, ponieważ zostały pominięte w testamencie lub wcześniejszych darowiznach. Uprawnienie to dotyczy zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy (zgodnie z art. 991 §1 Kodeksu cywilnego).
W tym miejscu należy zaznaczyć, że polskie prawo przewiduje dwa sposoby dziedziczenia – ustawowy i testamentowy. Obydwa opisane są w Kodeksie Cywilnym, gdzie zawarto regulacje: kto dziedziczy, w jakiej kolejności, w jakim procencie.
Kodeksową „kolejność” dziedziczenia całkowicie zburzyć może jednak testament, który w polskim systemie prawnym ma moc nadrzędną. Wedle testamentu, który w całości jest wolą spadkodawcy, część majątku przypadającego ustawowo najbliższej rodzinie, może zostać zapisana innym osobom, nawet obcym. I w tym właśnie miejscu pojawia się instytucja prawa do zachowku, która ustawowo chroni osoby ustawowo uprawnione do spadku, a pominięte w testamencie.
Czytaj też: Dziedziczenie ustawowe – zasady, kolejność, definicje
Ile wynosi zachowek?
Zachowek to ½ wartości udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie w razie dziedziczenia ustawowego (albo 2/3 w przypadku osób niezdolnych do pracy oraz małoletnich zstępnych).
Załóżmy, że spadkodawca miał dwóch synów, żonę i kochankę. Ustawowo masa spadkowa jest podzielona na trzy równe części tzn. między obu synów i żonę. Takie dziedziczenie nie wymaga żadnego dodatkowego zapisu. Jeżeli spadkodawca powołał w testamencie do dziedziczenia tylko synów i kochankę, pomijając żonę, w takiej sytuacji żona ma prawo do zachowku, albowiem według zasad dziedziczenia ustawowego, to jej należała się jedna trzecia majątku.
Co żona może zrobić? Może wystąpić do sądu z roszczeniem o zachowek. Powinna dostać równowartość połowy udziału o wielkości jednej trzeciej majątku. Należy jednak pamiętać, iż w przypadku zachowku małżonka nie dolicza się do spadku wartości darowizn, których spadkodawca dokonał przed zawarciem związku małżeńskiego (art. 994 §3 kc).
Ale uwaga – majątek często przyjmuje formę:
- nieruchomości,
- pojazdów,
- akcji
- udziałów.
Spadkiem są też długi, kredyty i inne zobowiązania zmarłego. Tymczasem zachowek może mieć formę jedynie zapłaty pieniężnej (zgodnie z art. 991 §2 kc roszczenie może dotyczyć tylko zapłaty sumy pieniężnej pokrywającej zachowek bądź go uzupełniającej), prawo do zachowku nie przewiduje roszczeń o wydanie przedmiotów wchodzących w skład spadku. Dlatego konieczne jest wyliczenie tak zwanego substratu zachowku. Potrzebne do tego jest:
- obliczenie wartości wszystkich aktywów wchodzących w skład spadku,
- obliczenie łącznej wartości zobowiązań,
- wykazanie wartości darowizn poczynionych za życia przez spadkodawcę ( za wyjątkiem wskazanym w wyżej wspomnianym art. 994 §3 kc).
Czytaj: Odrzucenie spadku – u notariusza czy w sądzie? Sposoby i terminy
Darowizna a zachowek
Darowizna a zachowek – to bardzo zawiłe zagadnienie, ale powiedzmy w telegraficznym skrócie na użytek tego tekstu, że darowizny poczynione za życia mają znaczenie dla wysokości zachowku. Tak zwany substrat zachowku liczymy bowiem według następującego wzoru:
(aktywa – pasywa) + darowizny
Ustawodawca wymienia jednak pewne darowizny, które nie podlegają zaliczeniu na poczet masy spadkowej. Przykładem mogą być drobne zwyczajowe darowizny (prezenty) bądź darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami (szczegółowo zasady te określa art. 994 kc).
Ważne: roszczenie o zaliczenie darowizny na poczet schedy spadkowej przedawnia po upływie 10 lat od otwarcia spadku.
Sprawdź: Podatek od spadku – wysokość, zasady. Jak obliczyć?
Wysokość zachowku
Pokażmy w tym miejscu przykładowe, konkretne wyliczenie wysokości zachowku, bazując na wcześniejszym przykładzie z 2 synami, żoną i kochanką. Załóżmy, że w skład dziedziczonego majątku wszedł dom, samochód i papiery wartościowe – aktywa o łącznej wartości 400 tysięcy złotych. Oprócz tego spadkodawca był zadłużony w banku na 100 tysięcy złotych. Dodatkowo wiemy, że przed śmiercią, umową darowizny przekazał siostrze mieszkanie warte 150 tysięcy złotych. Wykonujemy więc działanie wedle wzoru zaprezentowanego wyżej:
(400 000 – 100 000) + 150 000 = 450 000.
450 tysięcy to substrat zachowku. Żonie w tym konkretnym przypadku powinna przypadać ustawowo jedna trzecia majątku, czyli 150 tysięcy złotych. Pominięto ją w testamencie, jednak ma ona prawo do zachowku. W ramach zachowku powinna otrzymać kwotę 75 tysięcy złotych – czyli połowę ze 150 tysięcy.
W każdym indywidualnym przypadku wyliczenie wysokości zachowku musi być oparte szczegółowo o przepisy Kodeksu cywilnego, gdyż uzależnione jest od szeregu przesłanek (np. czasu i stopnia pokrewieństwa).
Zobacz także: Podział majątku (spadku) – po śmierci rodziców, małżonka
Komu należy się zachowek?
Tak jak powiedzieliśmy wyżej - członkom najbliższej rodziny, pominiętym w testamencie, którzy dziedziczyliby ustawowo w sytuacji braku testamentu. Z takiego prawa mogą skorzystać:
- dzieci
- oraz współmałżonkowie.
Oni są bowiem ustawowo powoływani do spadku w pierwszej kolejności. Z pozostałymi osobami sytuacja zaczyna się już komplikować. Wszystko zależy od konfiguracji w danej rodzinie. Prawo do zachowku mogą mieć też:
- rodzice zmarłego, ale tylko pod warunkiem że zmarły nie miał dzieci.
- wnuki zmarłego, ale pod warunkiem, że ich ojciec (czyli syn zmarłego) lub mama (czyli córka zmarłego) również nie żyje.
Oczywiście w każdym przypadku prawo do zachowku przysługuje w przypadku pominięcia w testamencie.
Ważne: przedawnienie roszczeń z tytułu zachowku następuje z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu, natomiast przedawnienie roszczeń z tytułu uzupełnienia zachowku – z upływem 5 lat od otwarcia spadku (art. 1007 kc).
Czytaj także: Spadek z dobrodziejstwem inwentarza – co warto o nim wiedzieć?
Kiedy nie należy się zachowek? Wydziedziczenie a zachowek
Prawa do zachowku nie mają osoby obce a także członkowie dalszej rodziny, za którą uznawane jest nawet rodzeństwo zmarłego, a także różni jego krewni i powinowaci, najprościej mówiąc, nie posiadają go osoby niewymienione w art. 991 kc.
Oprócz tego prawa do zachowku nie mają:
- osoby wydziedziczone (przyczyna wydziedziczenia musi wynikać bezpośrednio z treści testamentu) z 3 powodów (art. 1008 kc):
- postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (wbrew woli spadkodawcy)
- popełnienie umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu bądź wolności albo rażącej obrazy czci wobec spadkodawcy czy najbliższej mu osoby
- niedopełnianie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy (jako najczęstsza przyczyna wydziedziczenia)
- osoby, które odrzuciły spadek,
- osoby, które podpisały ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenie,
- małżonkowie pozostający w separacji ze spadkodawcą,
- małżonkowie, przeciw którym spadkodawca przed śmiercią wystąpił z wnioskiem o rozwód lub separacje z orzeczeniem ich winy, a żądanie to było uzasadnione.
Uwaga – w pierwszych 3 przypadkach prawo do zachowku przechodzi na zstępnych, czyli dzieci.
Konsultacja merytoryczna prawnik Jolanta Woźniak