Niedożywieni chorzy zawsze mają więcej powikłań, a ich leczenie kosztuje dwa razy więcej. Dlatego tak istotne jest odżywianie pacjenta przygotowywanego do operacji, a także dbanie o jego żywienie w okresie pooperacyjnym.
Dwukrotnie większa liczba powikłań, dłuższy pobyt w szpitalu, dwa razy wyższe koszty leczenia, zwiększona śmiertelność, dłuższy czas gojenia się ran, częstsza zapadalność na infekcje, wyższe ryzyko wystąpienia odleżyn – lista negatywnych skutków niedożywienia pacjentów zakwalifikowanych do zabiegu chirurgicznego jest bardzo długa. I choć od lat wiadomo, że szybciej powraca do zdrowia pacjent odpowiednio odżywiony w okresie okołooperacyjnym, to nadal problem niedożywienia dotyka 35-60 procent chorych kwalifikowanych na operacje.
Zgodnie z zaleceniami 34. Kongresu European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN), który odbył się w Barcelonie w 2012 roku i zgromadził 3 tys. specjalistów z całego świata, najpierw trzeba uzupełnić niedobory żywieniowe pacjenta zakwalifikowanego do zabiegu chirurgicznego, a dopiero potem można go operować. Zaleca się, żeby terapia żywieniowa trwała 10-14 dni, nawet kosztem odroczenia zabiegu operacyjnego (dotyczy to również pacjentów onkologicznych).
Żywienie w okresie okołooperacyjnym - problemy
Skąd się bierze tak duży problem z niedożywieniem pacjentów oddziałów chirurgicznych? Przyczyn jest bardzo wiele, a jednym z nich jest brak tzw. złotego standardu, który pozwoliłby na wczesnym etapie wykryć ryzyko niedożywienia hospitalizowanej osoby.
Po stronie chorych problem niedożywienia wynika z:
- braku apetytu i niedostatecznego spożycia wartościowych posiłków
- zwiększonego w czasie choroby zapotrzebowania na składniki odżywcze
- nadmiernej straty cennych składników wynikającej z biegunek i niewydolności nerek
- zaburzeń wchłaniania
- anoreksji
- chorób przewlekłych - przewodu pokarmowego, nerek, wątroby, serca i płuc, nowotworów, którym towarzyszy niedożywienie
- uzależnień od leków, alkoholu lub narkotyków
- czynników ekonomicznych
Przyjmuje się, że pacjent jest zagrożony niedożywieniem, jeśli masa jego ciała zmniejszyła się w ciągu ostatniego pół roku o 10-15 procent, jego BMI wynosi < 18,5 kg/m2, pacjent ma stopień C wg SGA (Subjective Global Assessment) i stężenie albuminy w osoczu wynosi < 30 g/l.
U takiego hospitalizowanego można spodziewać się samych kłopotów. U pacjentów niedożywionych ryzyko wystąpienia po operacji powikłań ropnych wynosi aż 75 procent, a ryzyko zgonu (zazwyczaj z powodu niewydolności oddechowej) 30 procent. U operowanych dobrze odżywionych to odpowiednio 10 i 5 proc. U chorych niedożywionych gorzej regeneruje się wątroba, większe jest ryzyko zespoleń i powikłań zakrzepowo-zatorowych.
Żywienie w okresie okołooperacyjnym – ważne składniki
Dieta chorych przygotowywanych do operacji powinna im dostarczyć odpowiednią ilość białka, tłuszczy, węglowodanów, elektrolitów, pierwiastków śladowych i witamin. Pomocne w tym okresie jest także wzbogacenie diety preparatami zawierającymi tzw. substancje immunomodulujące, czyli:
- argininę (przyspiesza gojenie się ran)
- kwasy tłuszczowe omega-3 (to właśnie z kwasów tłuszczowych organizm czerpie składniki do budowy komórek, tkanek i narządów)
- nukleotydy (budują podstawowe struktury takie jak DNA, RNA czy ATP. W warunkach stresu metabolicznego: urazu, zakażenia, zabiegu operacyjnego ich produkcja może być niewystarczająca)
Szczególną rolę w żywieniu w okresie okołooperacyjnym odgrywa białko, które zwiększa odporność organizmu, przyspiesza regenerację i gojenie się ran. Pełnowartościowego białka można szukać w mleku i jego przetworach, rybach, jajach oraz mięsie.
Jeśli lekarz uzna, że zwykła dieta nie poprawi kondycji niedożywionego pacjenta może zaproponować preparaty diet specjalistycznych, które mogą mieć formę drinków lub granulatów i bogate we wszystkie potrzebne człowiekowi składniki odżywcze. Diety specjalistyczne są często lepiej tolerowane przez chorych, rzadziej wywołują u nich biegunki.
Diety specjalistyczne powinny być podawane pacjentowi niedożywionemu, najlepiej na 5-7 dni przed planowaną operacją. Zgodnie z wytycznymi European Society for Clinical Nutrition and Metabolism doustne diety immunomodulujące są wskazane niezależnie od stanu odżywienia u pacjentów w okresie okołooperacyjnym, gdy zabieg dotyczy jamy brzusznej, głowy i szyi lub gdy pacjent miał ciężki uraz.
Żywienie przed operacją
Według wytycznych ERAS (protokół kompleksowej opieki okołooperacyjnej dla poprawy wyników leczenia) pacjent zakwalifikowany do operacji może przyjmować:
- posiłki stałe do 6 godzin przed operacją
- klarowne płyny do 2 godzin przed znieczuleniem (np. woda, herbata, płyny bogate w węglowodany)
Wyjątkiem od tych zasad są pacjenci, którzy mają spowodowaną opróżnianiem żołądka, niedrożność jelit, spowolnioną motorykę żołądka.
Żywienie po operacji
Odpowiednia dieta jest niezbędna do tego, żeby pacjent jak najszybciej wracał do sił i zdrowia po operacji. Trzeba dostarczać mu niezbędne składniki niezależnie od tego, czy jest w stanie jeść samodzielnie, czy potrzebuje w tej kwestii wspomagania.
Zgodnie z wytycznymi ESPEN po zabiegach chirurgicznych zaleca się:
- rozpoczęcie spożycia normalnych pokarmów w ciągu 1-3 dni
- przyjmowanie 6-8 posiłków w niewielkich ilościach i równych odstępach czasu
Pacjenci po operacji powinni też pić ok. 2 litrów wody dziennie, unikać potraw powodujących powstawanie nadmiernej ilości gazów jelitowych, ograniczyć cukier rafinowany, ciężkostrawne tłuszcze zwierzęce, produkty ostre, marynowane, peklowane i wędzone.
Najlepiej, jeśli potrawy będą:
- gotowanie w wodzie i na parze
- duszone bez obsmażania na tłuszczu
- pieczone w folii, pergaminie lub rękawie foliowym
Dieta lekkostrawna po operacji
Dieta lekkostrawna jest podstawą żywienia pacjenta po operacji, zwłaszcza w pierwszych dniach po interwencji chirurgicznej. Produkty łatwostrawne, dozwolone po zabiegu chirurgicznym to zazwyczaj:
- biszkopty
- pieczywo pszenne
- płatki ryżowe
- ryż, makarony
- gotowane i rozdrobnione chude mięso drobiowe
- chude ryby
- gotowane warzywa (marchewka, ziemniaki, buraki, dynia)
- pieczone owoce (np. jabłka)
- chude twarogi, jogurty, kefiry
- kisiele, budynie
- przetarte kompoty
- woda mineralna niegazowana, słaba herbata
- zupy przygotowywane na wywarach warzywnych
Każdy pacjent w zależności od miejsca operacji powinien jednak otrzymać szczegółowe zalecenia dotyczące postępowania żywieniowego. Inne mogą być wskazówki w diecie po usunięciu woreczka żółciowego, a inne w diecie po resekcji żołądka. Na przykład w diecie po operacji jelita grubego i po resekcji odcinków jelit zalecana jest w pierwszym okresie dieta płynna bezresztkowa, a w kolejnych dniach dieta niskoresztkowa. Dopiero, gdy zauważymy, że pacjent dobrze toleruje taką formę żywienia, można przejść na dietę o normalnej konsystencji.
Jeśli jednak u pacjenta istnieje ryzyko niedożywienia warto po konsultacji z lekarzem uzupełnić jadłospis doustnymi dietami specjalistycznymi, które są bogate w tak potrzebne podczas rekonwalescencji białko i inne cenne składniki.
Dane statystyczne i zalecenia żywieniowe:
- Stanisław Kłęk Leczenie żywieniowe w okresie okołooperacyjnym Polskie Towarzystwo Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu Szpital Specjalistyczny im. Stanley Dudrick’a, Skawina
- Jacek Sieńko II Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii Warszawski Uniwersytet Medyczny